Water is de basis van het Vondelpark

Al wandelend sta je er niet bij stil, maar in het Vondelpark ligt een complex watersysteem. Van ondergrondse damwand, grindkisten en wadi tot waterdoorlatend voetpad.

Na de extreem droge zomer van 2018 bleek hoe goed het watersysteem werkt. Binnen twee weken waren de gazons weer groen. En waar in het centrum de bomen eerder hun bladeren verliezen, blijven de bomen in het Vondelpark langer groen.

Afgeraffeld en verloederd

Toen het Vondelpark in 1996 rijksmonument werd lag het er erbarmelijk bij, zegt landschapsarchitect Quirijn Verhoog, werkzaam bij stadsdeel Zuid. “Het was aan alle kanten afgeraffeld en verloederd. Daarnaast vielen er veel bomen om, in één storm bijna honderd tegelijk.” Vanwege de verminderde drooglegging van de veengrond konden de bomen niet goed wortelen.

Wateroverlast in het Vondelpark voor de renovatie. © Quirijn Verhoog

Vroeger stond het Vondelpark regelmatig blank, dus toen het park in 2001 gerenoveerd moest worden, begon Quirijn bij de waterhuishouding. “Water is de basis van het monumentale ontwerp. Anders kun je de rest niet renoveren. Dus we hebben gezegd: de vijvers, het Landrainagestelsel en het reliëf, dat is het belangrijkste. Zodra we die waterhuishouding op orde hebben, dan volgt de rest.”

“Water is de basis van dit ontwerp. Renovatie begint met het herstel van het watersysteem.”

Het Vondelpark ligt bijna een 2,5 meter lager dan de omgeving. Quirijn: “Dat betekent dus dat al het regenwater naar het park toe stroomt.” Tegelijkertijd kun je het park niet zomaar ophogen, omdat de veengrond

dan verder inzakt. “Als je grond zou opspuiten, is het net alsof je een baksteen op een spons legt. Het zakt in elkaar.”

Groene oevers

Maar, het hoogteverschil kun je ook in je voordeel gebruiken, ontdekte Quirijn: “Je kunt alles laten afstromen richting de vijvers.” Om dat te bewerkstelligen zijn de oevers naar beneden gehaald. Het volgende probleem waar je dan tegenaan loopt, zijn drassige oevers. “Daarvoor hebben we enkamatten gebruikt, flexibele, driedimensionale matten die erosie tegengaan. Die zijn beresterk. Het gras is daar gewoon overheen gezaaid.” Met deze ingreep werd tegelijkertijd het historische zicht op het water versterkt.

Het kostte wel wat overtuigingskracht om natuurlijke oevers aan te mogen leggen, zegt Quirijn. Paste dat wel bij het monumentale karakter van het 150 jaar oude park? “Toen heb ik oude foto’s opgezocht waarop je ook planten langs de binnenoevers zag, waardoor het toch mocht.”

Groene oevers en sensoren in het Vondelpark. © Merlijn Michon

Waterreguleringssysteem

In december 2001 is het renovatieplan Vondelpark vastgesteld. Daarin zat een mix van waterhuishoudkundige maatregelen. Samen met Waternet heeft Quirijn gekeken hoe ze een duurzaam drainagestelsel konden

aanleggen. “Drainage is onderhoudsgevoelig: het kost veel geld om dat in stand te houden.”

“Wat we eigenlijk hebben, is een waterreguleringssysteem,” voegt coördinator voor beheer Edwin Bode toe. “Sensoren houden de hoeveelheid water en het zuurstofgehalte in de gaten. Als het water in de zomer bijvoorbeeld te laag staat, dan gaat bij de Stadhouderskade een klep open en stroomt er water door een bodempassage schoon de vijvers in.” Vlak voor het Blauwe theehuis ligt een hele grote pomp onder de grond die het water door het park laat circuleren.

“Wie goed in de vijvers kijkt, ziet de sensoren op paaltjes in het water staan.”

Wadi

Op plekken waar wateroverlast echt een probleem was, zoals bij de ingang aan de Stadhouderskade, zijn extra maatregelen getroffen, zoals een wadi. De wadi vangt het water tijdelijk op waardoor het langzaam weg kan zakken naar de bodempassage die eronder ligt.

Aanleg wadi in het Vondelpark. © Quirijn Verhoog

Wandelpaden

De wandelpaden laten water en zuurstof door én zijn geschikt voor mindervaliden. Ideaal, maar daar ging wel iets aan vooraf.

Quirijn: “Bij de renovatie kozen we voor een kalkgebonden materiaal. Dit was zo stevig, dat een rolstoel er niet in wegzakte. Maar na verloop van tijd trok het helemaal dicht en liet het niets meer door.” Daarom is het vervangen voor een ander type halfverharding. Nu is het stevig genoeg voor mindervaliden en los genoeg voor zuurstof en water.

Grindkisten

Langs de wandelpaden zijn grindkisten gelegd waar het regenwater in weg kan zakken. Het regenwater dat op de paden valt, stroomt naar de grindkisten. Hierdoor zijn er minder plassen in het park. Die grindkisten kunnen ook verstopt raken, omdat mensen naast het pad lopen. Edwin:

“Doordat het Vondelpark steeds intensiever gebruikt wordt, moet je iedere keer weer op zoek naar nieuwe oplossingen.” Het beheer blijft dus een belangrijk aandachtspunt.

Beheer

Quirijn: “Het beheer van het watersysteem is fragiel. Bij reorganisaties wordt vaak vergeten dat we iets wat onder grond is, ook moeten beheren. Bij een nieuw contract met een aannemer, zag ik net op tijd dat het beheer van het systeem niet was opgenomen.”

Samen met bewoners

De gemeente en Waternet zijn niet de enigen die over water gaan. Met grondwater ligt de verantwoording bij de perceeleigenaar. Dat betekent dat sommige maatregelen in samenspraak gaan.”

Zo is er in samenspraak met de eigenaren langs het Zandpad een 2,5 meter hoge ondergrondse damwand geplaatst. Deze damwand houdt het grondwater op peil en beschermt gebouwen tegen wateroverlast.

Langs de andere parkgrenzen liggen geen damwanden, terwijl dat wel het plan was. “Perceeleigenaren houden de damwanden tegen,” zegt Quirijn. “Juridisch geneuzel. Ik denk dat we als overheid overtuigender moeten zijn, net als bij de riolering. Dit moet gebeuren, dus we doen het.”

De landschapsarchitect begrijpt de angst van de perceeleigenaren, “maar het Vondelpark en de buurt eromheen is een hydrologische eenheid. De grenzen van zo’n eenheid zijn de kanalen. Je kunt de eenheid niet opdelen in percelen. Willen we uitdroging en wateroverlast voorkomen, dan moeten we samen maatregelen nemen. Met juridisch geneuzel houden we droogte en water niet tegen, met damwanden wel.”

Verstopte grindkisten in het Vondelpark. © Merlijn Michon

Tips van Quirijn en Edwin

Ontwerp een robuust systeem

Quirijn: “Je kan niet anders dan draineren in dit soort gebieden, maar zorg dan dat je het robuust doet en dat je zo min mogelijk drainage nodig hebt. Dat is echt essentieel, want dan blijft het ook betaalbaar.” De parken in Amsterdam liggen vrijwel allemaal laag. Water is dus de basis van je ontwerp.

Goed onderhoud is een noodzaak

Edwin: “Wanneer je een plan maakt voor de renovatie moet je het beheer ook goed meenemen. Doordat de gebruiksdruk toeneemt, moet je sneller ingrijpen.”

Quirijn: “We moeten de onderhoudshoogte weer serieus gaan nemen. Dit is de hoogte die stedenbouwers bij de ontwikkeling van een wijk vaststellen. Alle drempels en vloerpeilen en de openbare ruimte worden hierop aangelegd. Het is eigenlijk een stedenbouwkundige randvoorwaarde. Te lage drempels betekenen hoge kosten bij hevige neerslag.”

Samenwerken met omwonenden

Quirijn: “Als je het hebt over de grondwaterhuishouding, dan is de samenwerking met de bewoners heel belangrijk. Water laat zich niet begrenzen door percelen.